الموقع

التأسیس

کانت مشهد قریه صغیره تابعه لطوس القدیمه، وقد طمست معالم طوس بعد هجوم تیمورلنک المغولی، هاجر من بقی من أهلها وتحصنوا بمرقد الإمام الرضا وعمروا حوله دورا وأبنیه لیأووا إلیها. وفی سنه ۸۰۸ هـ / ۱۴۰۶ م عین الأمیر شاهرخ بن الأمیر تیمور الکورکانی الخواجه سید میرزا، لیهاجر بالمتحصنین حول المرقد الشریف إلى مقامهم الأول طوس، فامتنعوا فأمر الأمیر شاهرخ أن یبنی حول دورهم سورا.فبنى حصنا حصینا وصار هذا المکان الشریف بلده ذا أهمیه واشتهرت بطوس، وسمیت سناباد بالمشهد وکان لوجود مرقد الإمام الرضا الفضل فی جعل قریه (نوقان) القدیمه مدینه واسعه، تعد قاعده بلاد خراسان.

مراحل التوسع والإعمار

بانی طوس الأول هو (طوس بن نوذر منوجهر) عندما أقام فی خراسان إثر هزیمته أمام کی خسرو وذلک قبل نحو ۹۰۰ سنه، وقیل أن جمشید بیشدادی أعاد بناءها بعد أن خربت.

سنه ۴۱۸ هـ بنى (سوری بن معتز) أول سور حول المدینه بأمر من السلطان محمد الغزنوی.

سنه ۵۱۱ هـ أقام الأمیر علاء الدین الملقب بـ (عضد الدین) سورًا آخر حول المدینه بدلا من السور القدیم بسبب توسع المدینه.

سنه ۸۰۸ هـ أمر الأمیر خواجه ببناء سور أکبر وأوسع من السور القدیم.

سنه ۹۵۰ هـ بنى الشاه طهماسب الصفوی سورًا حول المدینه فیه ۱۴۱ برجا و۶ أبواب، لا زالت أثاره موجوده إلى الآن.

فی زمن نادر شاه وصلت المدینه إلى أوج عظمتها من ناحیه العمران والبناء.

فی عهد الملوک القاجاریین تم توسیع المدینه حیث أضیفت إلیها أحیاء جدیده وعُرضت شوارعها وذلک فی زمن الملک (أعلى حضرت فقید).

سنه ۱۶۷۳ م وقع زلزال عنیف بالمدینه، فتم إصلاح المبانی الرئیسیه فی المدینه وذلک فی أیام الشاه سلیمان الصفوی. سنه ۱۳۳۰ هـ / ۱۹۱۲ م قام (نیر الدوله) بحفر قناه وفتح نهر یعبر من الصحن الشریف، وعمر الطریق الواقع بین شریف آباد وطوس.

سنه ۱۴۰۳ هـ وبعد انتصار الثوره الإسلامیه فی إیران، بدأت عملیات توسیع الروضه المنوره، فتم إنشاء عماره جامعه العلوم الإسلامیه الرضویه، وکذلک إنشاء عماره المکتبه الجدیده ومشروع تیسیر المرور وإنشاء مرافق الراحه والخدمات الذی یتسع لـ ۱۰ آلاف نسمه وإنشاء دار الشفاء ومراکز الاستعلامات وشعب للبنوک.

المعالم

تحیط بالمدینه مجموعه جبال تمتد على طول وادی کشف رود الذی یفصل مدینه طوس القدیمه عن سهل نیسابور. تبلغ مساحه المدینه نحو ۲۷.۴۸۷ کم مربع، یمتد وسطها شارع رئیس مرکزی من الجهه الشمالیه الشرقیه إلى الجهه الجنوبیه الشرقیه من المدینه، وهذا الشارع تقع علیه بوابتان یستطیع الزائر منها دخول المشهد الرضوی المقدس.

محلاتها القدیمه

محله نوقان شمال الحرم المقدس، خیابان العلیا فی جهه الغرب، خیابان السفلى فی جهه الشرق، عید کاه فی جهه الجنوب، سرشور فی الجنوب الغربی، سراب بین محله سرشور ومحله خیابان العلیا، سیاهان ومرویهاو جهار باغ وباجنار وکشمیریها وجه نو وسه سوق.

أحیاءها السکنیه الحدیثه

سجادشهر ، رضاشهر ، وکیل آباد ، قاسم آباد ، گلشهر ، طرق ، مهر آباد ، ساختمان (شهید رجائی) ، کوی پنجتن ، کوی آب و برق ، خیام ، کوی امیرالمومنین ، آزاد شهر ، کوی صاحب الزمان ، بلوار دوم طبرسی

شوارعها

إمام رضا، نواب صفوی، طبرسی، آیه الله الشیرازی، الشهید قرنی، آیه الله مطهری، دکتور علی شریعتی، خیام، حافظ، خاجه ربیع، آزادی، سعدی، بن سینا، الشهید أشرفی أصفهانی، شهید کامیاب، الإمام الخمینی وغیره.

مراقدها وقبورها

مرقد الإمام علی بن موسى الرضا.

إمام زاده یحیى بن زید بن علی بن الحسین.

إمام زاده سید ناصر ویاسر (من أولاد الإمام موسى الکاظم ع).

مزار الخواجه ربیع بن خیثم الأسدی الکوفی (ت سنه ۶۳ هـ).

مزار الخواجه أبو الصلت الهروی (خادم الإمام الرضا).

قبر الشیخ الفضل بن الحسن الطبرسی (صاحب مجمع البیان) (ت سنه ۵۴۸ هـ).

قبر الشیخ بهاء الدین محمد بن حسین بن عبد الصمد ألعاملی (البهائی) (ت سنه ۱۰۳۱ هـ).

قبر الشیخ محمد بن حسن المعروف بـ (الحر العاملی) (ت سنه ۱۱۰۴ هـ).

مقبره قتلکاه فیها قبور مئات المسلمین عندما أمر جنکیزخان قتلهم جمیعا.

مقبره شاهزاده محمد (من أولاد الإمام زین العابدین ع).

مقبره السید أحمد مع ثلاثه من أولاد الإمام الکاظم.

مقبره میرزا إبراهیم الرضوی.

قبر الشیخ مهدی الخالصی (ت سنه ۱۳۴۳ هـ).

قبر شاعر الشهیر الفردوسی الطوسی (ت سنه ۳۵۰ هـ)

مقبره بیربالاندوز.

قبور الملوک: الشاه طهماسب الصفوی، نادر شاه وهارون الرشید.

مساجدها

جامع کوهر شاد، مسجد (بیرزن)، مسجد الإمام الرضا، مسجد نائب، مسجد بالا سر، مسجد آب انبار.

مکتباتها

مکتبه آستان قدس رضوی المرکزیه (المکتبه الرضویه)، مکتبه نواب صفوی، مکتبه مهدیه، مکتبات الحوزه العلمیه، مکتبه التربیه الفکریه للأطفال والشباب.

مدارسها

مدرسه میرزا جعفر، مدرسه مستشار، مدرسه دودر، مدرسه بریزاد، مدرسه فاضل خان، مدرسه نواب، المدرسه الباقریه، المدرسه البهزادیه، مدرسه عباس قلی خان، مدرسه خیرات حسان، مدرسه سلیمان خان، مدرسه بالا سر، مدرسه السید أبو القاسم الخوئی، مدرسه السید محمد هادی الحسینی المیلانی، مدرسه رضوان، مدرسه الشیخ محمد صدوقی الیزدی، مدرسه أمیر المؤمنین، مدرسه هاشمی نزاد.

آثارها

دار الحفاظ، دار السیاده، قبه (الله یارخان)، عین الإمام الرضا، قدم الإمام الرضا.

مؤسساتها الحدیثه

جامعه العلوم الإسلامیه الرضویه، جامعه الإمام الرضا، المؤسسه الثقافیه الرضویه، مؤسسه القدس الثقافیه، مؤسسه طبع ونشر المشهد الرضوی المقدس، شرکه به نشر (ومعناه أفضل نشر)، مرکز إداره الأمور الثقافیه، مؤسسه عاشوراء، مؤسسه آل البیت وغیرها.

من ذاکره التاریخ

کانت طوس إحدى مدن خراسان التی تشتمل على مدینتین إحداهما طابران والأخرى نوقان فتحت أیام عثمان بن عفان.

سنه ۲۰۳ هـ دفن فیها الإمام أبو الحسن علی بن موسى الرضا.

سنه ۵۴۸ هـ غزت قبائل الغز المدینه فقتل العدید من علمائها، وخربت مساجدها جمیعاً ما عدا قبه المشهد الرضوی.

سنه ۶۱۷ هـ هاجم المغول المدینه وقتلوا أهلها ودمروا معالمها.

سنه ۶۹۵ هـ / ۱۲۹۵ م هجم داود ابن البراق من أحفاد جنکیز على طوس ونهبها.

سنه ۷۹۱ هـ حاصر مدینه طوس میران شو بن تیمور لنک للقضاء على حرکه الحاج بک فدمر المدینه وفر الناس إلى مشهد الإمام الرضا.

سنه ۹۸۱ هـ وقعت المدینه بید الصفویین.

سنه ۹۹۶ هـ / ۱۵۸۷ م حاصر طوس عبد المؤمن خان أوزبک حاکم بلخ مده أربعه أشهر وقتل أهلها قتلا عاما ونهب جمیع ما فی الحرم الشریف من قنادیل وخزائن وکتب ومن جمله ما نهبه قطعه ماس ثمینه.

سنه ۱۱۶۰ هـ وقعت المدینه بید علی قلیخان بعد قتله نادر شاه.

سنه ۱۲۶۶ هـ قامت فتنه سالار وفی یوم الأحد ۹ جمادى الأولى فتحت طوس بید حسام السلطنه.

فی أوائل القرن الثالث عشر وقعت تحت حکم القاجاریین.

سنه ۱۶۷۳م ضرب زلزال مشهد فدمر ثلثها وضرب (نیکابور) وقریه صغیره بقربها فدمرها ولقد أصاب التدمیر قبه المشهد على الأخص.

سنه ۱۹۱۲ م قصف الروس المشهد الرضوی المقدس وأصبحت مدینه مشهد میدانا لتدخلهم السافر.

سنه ۱۹۹۴ انفجرت قنبله مفخخه فوق ضریح الإمام الرضا وأدت إلى مصرع أکثر من ۲۰ شهیدا وجرح المئات.

الشخصیات التاریخیه

ضریح الفردوسی الشاعر الفارسی الشهیر بملحمه الشاهنامه فی مدینه مشهد

عهد الإمام علی: جعده بن هبیره المخزومی

عهد بنی أمیه عدد من العمال تم تعیینهم منهم الحکم بن عمرو الغفاری (۴۷ هـ)، غالب اللیثی (۴۸ هـ)، خلید الحنفی، ربیع بن زیاد الحارثی (ت ۵۳ هـ)، عبد الله بن ربیع، أسلم بن زرعه (ت ۵۶ هـ)، سعید بن عثمان، عبد الرحمن بن زیاد، سلم بن زیاد، عبد الله بن خازم، بکیر بن وشاح، المهلب بن أبی صفره (ت ۸۲ هـ)، قتیبه بن مسلم، الجراح ابن عبد الله، الجنید بن عبد الرحمن (ت ۱۱۶ هـ)، عاصم بن عبد الله، أسد بن عبد الله (ت ۱۲۰ هـ)، جعفر ابن حنظله، نصر بن سیار (ت ۱۳۱ هـ)، الشاعر دعبل الخزاعی (ت ۲۴۶ هـ).

ومن شخصیاتها

ابن سینا (ت ۴۲۸)، الغزالی، الاخفش، البرمکی، النوبختی، یعقوب بن داود، أبو مسلم الخراسانی (ت ۱۳۷ هـ)، طاهر بن الحسین، عبد الله بن طاهر (ت ۲۳۰ هـ)، أبو منصور البلخی، البیرونی، أبو القاسم الحسن بن محمد الطوسی، أبو نصر الفارابی (ت ۳۰۹).

ومن العلماء المدفونین

المیرزا محمد باقر بن محمد مؤمن، المولى محمد بن حسن الشیروانی (ت ۱۰۹۸ هـ)، الشیخ شمس الدین البهبهانی، العالم میر محمد تقی الرضوی، السید علی علم الهدى الخراسانی (ت ۱۳۶۶ هـ)، السید مهدی الطباطبائی بن السید حسین الطباطبائی (المتوفى سنه ۱۴۰۳ هـ)، الشیخ رجب حافظ البرسی (ت ۸۰۱ هـ).